PANNAKAKARIBUYOMI DAGITI BISUKOL

AGLAPLAPUSANAN a danum. Dayta ti gapuanan ti napigsa a tudo a nangrugi a naibuyat iti malem ti biernes, Oktubre 7, 2011, agingga iti malem ti sumuno nga aldaw. Saan ketdin a napigsa ti tudona iti sumuno nga aldaw agingga iti martes. Sa laeng nakalung-aw dagiti pagay iti huebes.

ITI DAYA NGA AMIANAN, ITI LAUD NGA AMIANAN KEN ITI AKINLAUD A DALAN A SUMREK ITI BARANGAYMI A NALAYUS

Napalalo manen ti wingiwing, sanamtek, ken panagkudkod ti ulo dagiti mannalon iti lugarmi (Balingit, Pamplona), kasta met iti kabangibang a barangay kas iti Nagattatan, ken iti dadduma a parte ti Bangan, Sanchez Mira. Timmaawen ti kataltalonanmi. Nagbalin a pannakapukpuklomi dagiti pagay ken pannakakaribuyomi dagiti bisukol ken pannakagakkami dagiti birabid.

ITI PANAGABBAT TI DANUM

Mapattapatta nga umabot iti 80 no di man 90 porsiento ti nalayus a pinagayan iti barangaymi.Kadagitoy a pagay ket kaaduanna ket nakadawan, apagdawa ken agbugbugi. Kaaw-awatanna ngarud a lugi manen dagiti pada a mannalon.

Arigna itakdangmon, maiyanud pay! Dayta ti kunkuna dagiti dadduma, ta ginuyod ti layus dagiti ginapasda a maibaut wenno mathresher koma iti sabado. Kadagiti met mabalinen a magapas, nababbabanto ti presioda gapu iti maris ti ladog a kimpet iti irik.

Nakas-ang ti napasamak. Ngem, ala, kasta ti biag dagiti mannalon. Gasanggasat! Ket sapay koma ta saanto a maigasanggasat dagiti inbati ti layus a maapitda kadagiti dadduma a negosiante iti irik a mananggundaway. Nababa ti panaggatangda wenno adda suitik ti kiloda.

PANGUARTAAN MET TI DI MAUS-USAR A PAPEL

Kalpasan kadi ti pangaldawyo, Komari, pagpalpalpaam kadi ti agbuya iti telebision a nakailad iti sopa wenno butaka? Aysus, iti daytoy a rumigrigat latta ti panagbiag, Komari, agpanunotka ketdi iti nayon a pamastrekam. Kayatko a sawen, nupay agbuybuyaka iti “Wowowee” wenno “Eat Bulaga”, adda koma ob-obraen dagita imam. Kas iti dadduma a lallakay iti kailokuan a pagpalpalpaanda ti agaramid iti alat, baki, pagsagatan a kawayan, ken balingato. Wenno kas met iti dadduma nga inna a pagpalpalpaanda ti agkayas iti bulong ti niog nga aramiden ken ilakoda a kas kaykay wenno sagad.

Adu dagiti maaramidmo, Komari, ngem padasem man ti inaramid ‘toy dati a gelprenko – ta asawak itan, No kastan a malpaskami a mangan ken makainnawen wenno awanen ti ubraenna ken mairubbuatanna dagiti ubbingmi a mapan eskuela, iruarnan dagiti usarenna nga agaramid iti papel a flower vase wenno plorera: papel ken kartib. MORE

NASUSSUSTANSIA TI NAPULBOS A BULONG TI MARUNGGAY

Co-author: Evangeline M. Pagarigan

Kadawyan a no aglutotayon iti tinola wenno noodles wenno dinengdeng a nalaokan iti kuditdit wenno laplapayag ken nasagpawan iti tinuno a dalag, isunto metten ti panagalatayo iti bulong ti marunggay. Presko kunatayo ket adu ti maalatayo a bitamina. Ngem gayam, ad-adu ti maala a bitamina, protina, kalsium, iron, ken potassium iti naibilag a bulong ti marunggay. Kayatna ngarud a sawen nga ad-adda manen a lumukmeg ken sumalun-at dagiti agsidsida iti nalaokan iti naibilag ken napulbos a bulong ti marunggay.

Naammuanmi daytoy bayat ti idadar-aymi iti programa ti Departamento ti Edukasion ken Departamento ti Salun-at (DOH) a maawagan iti Synchronized Malunggay Based Recipe wenno pannakaidasar ken pannakapreserba iti marunggay (Moringa Oleifera). Naipatungpal daytoy kadagiti amin nga eskuela elementaria iti pagilian idi Marso 9, 2009 a pakaibilangan ti Balingit Elementary School iti barangaymi nga idauluan ni Ms. Mae Adelfa N. Telan, Principal I, a maysa met laeng kadagiti naglektiur maipanggep iti pannakaisagana ti marunggay. MORE

KASTOY TI AGPAADU ITI MANOK

Ti panagganansia ti kangrunaan a panggep no apay nga agtarakenka iti manok (adu man wenno bassit ti tarakenmo). Ngem tapno matungpal dayta, masapul a marisutmo dagiti parikut a kas koma iti pannakatay dagiti taraken. Ta siempre, no ad-adu ti tarakenmo, ad-adu met laeng ti maganansiam. Padasem man ketdi daytoy padasmi.

PANAGPAPESSA

Kadawyan kadatayo nga adda tarakenna a manok, kangrunaanna kadagiti kamanokan wenno native, saantayo a problema ti panagpapessa wenno saanntayo a kasapulan ti incubator a pagpapessaan. Mayaramidantayo la ketdi iti baki dagiti upa, kustonan. Mapantayto la dissaagenen inton addan 20-21 nga aldawna a mangukop.

Ngem kastoy man ti aramidem: iti kanito a mapessaanen dagiti itlog, alaenen dagiti piek, namaga wenno saan pay dagiti dutdotda tapno mailisi dagitoy iti mabalin a pannakapis-it ida ti mangukop ken tapno di matinnag dagitoy iti daga manipud iti baki ta mabalin nga adda epekto no dadduma ti pannakatinnagada.

Ikabil dagiti piek iti kulongan a mayanatup ti kadakkelna iti bilang dagiti piek. Sukatan met laeng dagiti napessaan nga itlog. Saan a tumalaw ti mangulop no adda pay laeng ukopanna malaksid no immaboten iti nasursurok ngem dua nga aldaw dagiti piek iti baki ta dumsaag no kuan ti upa uray adda pay laeng di napessaan nga itlogna. Dagiti met piekna, tumapuakdanto lattan.

Ngem masapul a dimo liplipatan a kurkoran ti upa no dumsaag tapno di kumuttong. Saan ketdi a duolan iti bakina ta aglugit ngamin no kua iti pangukopanna. Nasaysayaat pay no feeds ti ipakanmo wenno ipupokmo samonto met laeng ruk-atan no maibusna ti kanenna tapno alisto a mapasublina ti kiredna.

Iti paliiwko, nabibiit nga agpaasawa ti upa no maisina a dagus dagiti piekna. Iti kasta, nabibiit met laeng a mangukop. Manen nga agitlog manen kalpasan ti makabulan wenno nakurkurang pay. Dagiti saan a sigud a naisina dagiti piekna a manok sadanto la agitlog no addan dua a bulan dagiti piekda wenno nasursurok pay. Pagsayaatan pay, naam-amo dagiti piek a maisina a dagus iti mangukop ken maipupok dagitoy. Siempre, kayattayo a naamo dagiti tarakentayo, saan kadi?

No kayatmo nga umadu dagiti manokmo, nasaysayaat ngarud nga isinam a dagus dagiti piek tapno maminduaka nga agpapessa iti itlog iti maysa a panaguukopan. Nabiit nga umadu. Kontarenta man. Ibagata lattan nga onse ti ipaukopmo iti maysa a mangukop ngem addanto maysa nga ibbong. Di kadi addan nasurok a beinte a piekmo iti maysa a mangukop iti nasurok a maysa a bulan (42 nga aldaw) wenno nasurok bassit a dua a bulan agingga a mangrugi manen nga agitlog. Ket no lima ti mangukop, di pay ketdi addan nasurok a sangagasut a piekmo iti nasurok a maysa a bulan no mapessaan amin dagitoy! Ngem no dimo isina a dagus dagiti piek a mapessaan ken maminsan laeng a pessaan ti aramidem, ibagata lattan a sangapulo ti pessaanna. Di sangapulo laeng ti piekmo iti maysa a mangukop iti nakurang a maysa a bulan wenno dua wenno tallo a bulan agingga a mangrugi manen nga agitlog. Ket no lima ti mangukop, di kad singkuenta laeng a piek.

TI MAGASTOS

Kasano ngarud ti magastos, kunam? Bassit laeng. Ibagata lattan a sangakilo a feeds ti maipakanmo iti upa (saan met nga inkapilitan). Dua

kilo met ti maipakanmo kadagiti piek agingga nga ibbatam ida. Di tallo a kilo agraman kanen ti upa. Ket no P24.00 ti maysa a kilo di kad P72.00. Sa Vetracin ken koriente, ibagata lattan a sangagasut ti gastom iti sangapulo a piek. Ti sangagasut a piek, sangaribu a pisos. Agparparang a sangapulo a pisos ti gastosmo iti kada piek. Ganansia: no ilakom dagiti piek (native, day old) mabalbalin met ngatan ti P20.00. di kad addan dua a ribum iti sangagasut a piek! Ket no Kabir wenno Sasso, ibagata lattan a P35.00 ti maysa. Di addan tallo ribu ket lima gasuten iti sangagasut a piek! Ikkatem ti sangaribu a gastos, adda pay nabati a dua ribu ket lima gasut. Napia la a balon dagiti ubbing a mapan iti eskuela.

TIPS ITI KULONGAN TI PIEK

Mabalin a chicken wire ti diding, basar wenno kalub tu kulongan dagiti piek. Tapno basbassit ti magasto, uray kawayan ti diding ken kalubna. Nasken ketdi a chicken wire ti basarna tapno a wan mabati a lugitda. Ti ngamin lugit a mabaddek dagiti piek ti pakaalaan iti gaddil dagiti dapanda. Ap-apan pay laeng ti kulongan iti papel no kappesa dagiti piek tapno ditoy nga ikabil ti kanenda.

Mabalinto nga ikkaten no addan lima nga aldaw dagiti piek. Ikkanto met idan iti pangananda a napisi a kawayan (adda met magatang a panganan ti piek) tapno di maibelleng ti kanenda. Umanayen ti 10 watts a bombilia a mangpabara kadakuada agingga nga agtubo ti dutdot ti payakda ken basbassit pay ti megastar a koriente. No nakatubon ti dutdot ti payakda ket kayatmo latta ida a silawan tapno manganda pay iti rabii, adda met magatang a 3 watts a bombilia.

Ne, an’a pay lat’ kueem, Kapid. Mapanmo kitaenen, a, no napessaan ketdin ‘ diay impaukopmo ket alaemon ta sukatam manen iti itlog tapno daras nga umadu dagiti manokmo! - 0

*Naipablaak iti Bannawag idi Agosto 29, 2005

HOME

AY, NAIMAS A TALAGA TI KAGGO!

Dexter Marin Fabito ken Derick Marcel F. Yabes

MAYSA ti kaggo kadagiti pagaayat a taraon ti adu a taga-Cagayan. Kadawyan a mapalkang a matinep iti digo sa marekaduan iti asin, lasona ken laya. Maisagsagana pay a kas bugguong wenno torta. No saan, mailaok iti dinengdeng, miki wenno sopas.

Gagangay a maal-ala ti kaggo iti akin-amianan a paset ti probinsia ti Cagayan. Maysa a klase ti kabibi daytoy a sidaen nga agbibiag iti brackish water wenno salado (‘tay naap-apgad ngem iti danum-tamnay ngem di met kas kaapgad ti danum-baybay.) kuna dagiti agtartaraken iti kaggo a mabalin nga agbiag ti kaggo iti uppat agingga iti lima a tawen.

Kadawyan a dua ket gudua pulgada ngem adda dagiti nairepreport a dakdakkel pay ngem iti kadakkel dagiti kaggo. Addaanda iti napuskol a nagbukel (oval) nga ukis wenno kalub nga addaan iti sumagmamano a sagursor. Nasileng ken nalamuyot ti akin-uneg a paset ti ukis. Nabungkong dagiti babbai idinto a naak-akikid dagiti lallaki.

Masarakan dagiti kaggo kadagiti nalubo wenno kadaratan a paset ti sabangan iti asideg ti baybay a matinep iti danum wenno kadagiti pasetna a maabbatan no agugot wenno bumassit ti danum. Saan nga agbiag ti kaggo iti naad-adalem ngem lima a metro ti kaunegna a danum. Kadawyan a kadagiti kanipaan ti pagtalinaedanda gapu kadagiti lumot, nagrupsa wenno nalukneng a paset ti mula nga idanon ti layus iti ayanda ti kangrunaan a taraonda, agbiag ketdi uray no saan a kanipaan ken mabalin pay a taraknen (in captivity) babaen ti panangaramid iti assideg nga alad wenno screen.

Awan pay ti naan-anay a palawag no kasano ti panagadu dagiti kaggo ken no ania dagiti kasapulan iti aglawlaw tapno makapagitlogda. Adu ketdi dagiti agkunkuna a mairusat ti panagitlog wenno panagaduda iti panagtamnay ken panagapgad ti danum.

Mabukel ti ukis ti kaggo iti uneg ti 24 oras kalpasan ti pertilisasion. Mayakar-akar dagiti babassit pay a kaggongem no nataengandan, manmanon ti mayakar wenno makaakar pay. Pagaayat met a kanen dagiti lames, pasayan, rasa, billit ken atap a pato dagiti babassit pay a kaggo.

Nalabon ti makurimes a kaggo kadagiti asideg ti baybay a paset ti Pamplona, Abulug ken Aparri. Iti Pamplona, adda dagitay puesto nga aglako iti kaggo iti igid ti kalsada nasional a pakailaklakuan pay dagiti rasa ken ikan. Naikabil dagitoy iti nalaga a bulong ti nipa nga agduduma iti kadakkelna a pagbatayan ti presio depende ti kaadu ken kadakkelda.

Iti kaugot ti karayan ti kasayaatan a panagkurimes iti kaggo. Adda latta maala uray ania a bulan, uray matutudo. Isuna laeng ta ti kinalamiisna ti idian dagiti agala no panawen ti matutudo. Daddadakkel ketdi ti maala iti adalem ngem iti ababaw a paset ti karayan.

Agduduma ti wagas dagiti agkurimes iti kaggo. Adda dagitay karakarawaenda, adda met dagitay agusar iti kumpay a pagsawar. No addan lumanitok a nasaprud ti kumpay, ay, ket kaggo daytan! Ad-adu ketdi ti agusar iti sakada babaen ti panangibaddekda iti mapattapatta nga ayan dagiti kaggo.

Iti asideg dagiti nipa ti kaaduan a pakabirokan iti kaggo. Nakatangad dagitoy iti pitak iti kauneg a maysa agingga’t talloa pulgada.

Makaala agingga’t dua gasut a pedaso iti aramag dagiti nalaing nga agkurimes. Kaimas ti kaggo iti bulan ti Abril ken Mayo. Natabada kadagitoy a bulan.

Kas kuna dagiti aglaklako, agpaut ti kaggo iti makalawas manipud pannakaitakdangna. Maibalakad a saan a dandanuman wenno ikabil iti supot a plastic tapno saan a bumara ken malungnguop a pakatayan dagitoy. Pagtalinaeden dagitoy iti nairanta a pagyananda a naaramid iti bulong ti nipa. Saan pay nga ikainitan wenno ikabil iti napudot a lugar.

Malaksid iti pannakaaeamat ti kaggo a kas taraon, ti kalub daytoy ti maysa a paggapuan ti apog a maaramat iti mama abuklen ti gawed, apog ken bua. Iti pannakaisagana ti apog, maurnos dagiti kalub ti kaggo iti napagtutuon a napisi a nagango a kawayan sa mapuoran. Maar-aramat pay ti ukis ti kaggo a pagaramid kadagiti souvenir items.

Maipalagip pay a ti kalub ti kaggo ti maysa kadagiti kangrunaan a naaramat kadagiti pannakapempen dagiti kabiti iti pannakaipatakder dagiti simbaan ken dadduma pay a patakder idi panawen ti kastila. Kuna dagiti historiador nga adu ti napempen a kalub ti kaggo iti igid dagiti karayan ken uray kadagiti naugot a paset dagiti bagi ti danum nga inurdong dagidi nagkauna nga agindeg iti Tanap ti Cagayan tapno aramidenda nga apog.

Maysa ketdi kadagiti kangrunaan a pagpeggadan daytoy a nagbiag ti nalabes a pannakakalapda ket iti saan a matiptiped a prolusion. Ket noawan ti maisayangkat a wagas a pangrisut kadagitoy a parikut, addantola ketdi panawen a mapukaw dagiti kaggo iti Cagayan.

HOME